تاریخ کاشان

منطقه ای که شهر کاشان در آن واقع است یکی از سکونت گاهای شهری انسان ما قبل تاریخ بوده است . کاوشهای باستان شناسی نشان می دهد که ناحیه سیلک ( واقع در 4 کیلومتری غرب شهر کاشان ) چند هزار سال پیش از پیدایش شهرهای آریائی فلات ایران نخستین جایگاه رشد شهرنشینی بوده است .

با این همه آنچه در این گفتار اهمیت دارد بررسی کاشان به عنوان یک شهر اسلامی است زیرا ساختار کنونی شهر کاشان در دوره اسلامی شکل گرفته است و در این دوره ( خصوصا در عصر سلجوقیان و نیز در قرن های نهم و دهم هجری در عهد صفوی ) رونق بسیاری پیدا کرده و یکی از شهر های مهم ایران شده است لیکن در دوران حکومت زندیه با وجود حاکمانی چون آقا سلیم آرانی و خصوصا عبدالرزاق خان کاشی که در جهت آبادانی این شهر از هیچ کوششی فرو گذار نکردند، زلزله مهیب سال 1192 ه ق خرابیهای بسیاری بجای نهاد و عمده آثار مهم تاریخی این شهر را تخریب نمود . و از طرف دیگر عناد و خصومت بنیانگزار سلسله قاجار ( آقا محمد خان ) با کاشان و همچنین طغیان یاغیان محلی باعث گردید که این شهر در دوران قاجار با رکود مواجه شود.

کاشان و حومه با حدود 000/400 هزار نفر جمعیت دارای مردمانی مهربان و باهوش و ذوق ادبی و استعداد هنری و همچنین تعصب مذهبی فراوان یکی از قدیمیترین و تاریخی ترین شهرهای ایران محسوب می شود و از قدیم الایام به « دار المؤمنین » معروف گشته است .

نژاد مردم کاشان از ریشه اصیل آریایی است و اختلاط آن با نژادهای اقوام مهاجم تازی و ترک بسیار ناچیز بوده است که یکی از دلایل این امر حفظ زبان فارسی قدیم در میان اهالی سکنه خصوصا دهات اطراف است .

در مورد وجه تسمیه کاشان کهن ترین مأخذ فارسی و عربی از آن به نامهای قاسان ، کاس رود ، کاشانه ، کاسان یاد می کنند.

کاشان در ادوار مختلف تاریخ فراز و نشیبهای فراوانی را پشت سر گذاشته و شاهد حوادث طبیعی و تاریخی فراوان بوده است . در دوران اسلامی ( سده سوم هجری ) صدها هنرمند و شاعر و عالم از این شهر برخاستند که یکی از آنها ابوالحسن علی بن محمد کاشانی ، صاحب جامع الکبیر فی الفقه متوفی به سال 220 ه ق از اصحاب خاص حضرت جواد « ع» بود.

کاشان که بنابر گفته مولف حدود العالم در سده چهارم هجری کانون دانش و ادب ایران به شمار می رفت در عهد سلاجقه نیز چنانکه راوندی مورخ آن عصر در کتاب معروف راحه الصدور و آیه السرور نگاشته است منشأ فضلا و هنرمندان و علماء‌بود به طوری که هر کجا خطی خوش و زیبا یا انشاء و ترسلی بلیغ دیده و شنیده می شد می گفتند که از کاشانیان است و یا از آنها آموخته اند. چنانکه اغلب وزیران ایران‌. مستوفیان و حاجبان پادشاهان بزرک سلجوقی از مردم کاشان و یا تربیت یافتگان آن سامان بودند . به هر حال در این عصر کاشان از جهت دانش و ادب چنان مشهور گشته بود که پیشرو و سرآمد بلاد ایران بشمار می رفت. از جمله فضلا و دانشمندان این دوران ابوعلی عبدالجبار طوسی کاشانی ، سید ابوالرضا راوندی ، سید الامام ضیاء الدین راوندی می باشند.

با آغاز دوران مغول و هجوم وحشیانه این قوم خون ریز که گویی تزیانه ای عبرت آموز بر ملت ایران بود .تحولات شگرفی روی داد. قوم وحشی با قدرت نظامی فائق آمدند ولی ایرانیان با نیروی فرهنگ و هنرهای زنده خویش مبارزه بزرگ روانی و نبرد بدون کشت و کشتاری را آغاز نموده و عاقبت توانستند برتری فرهنگ و هنر و ذوق و اندیشه و خلق و خوی لطیف خود را چنان آشکار و جلوه گر سازند که دشمنان سر سخت و زورمندش دوستان وفادار او گردند.

از جمله فضلا و دانشمندان این دوران کمال الدین عبدالرزاق و همچنین افضل الدین محمد مرقی مشهور به باباافضل ( به روایتی خالو و به روایتی استاد و مرشد خواجه نصیر الدین طوسی ) است که آثار قلمی کم نظیر آنها از ذخائر گرانبهای فرهنگ و زبان فارسی به شمار می رود.

عصر صفوی را می توان عصر طلایی هنر در دوران اسلامی دانست با شروع این دوران ادبیات و هنر و علم نیز عرصه تازه ای پیدا نمود . وجود دهها محقق ، هنرمند ،‌عالم و شاعر و دانشمند در این عصر خود گواه زنده ای بر این هاست.

کاشان در این عصر بر اثر سوابق تاریخی در مذهب شیعه مورد نهایت توجه قرار گرفت . بطوری که گویندگان از اطراف و اکناف مملکت روی بدین دیار نهادند و مجامع ادبی در شهر رواجی تام یافت تا حدی که در این دوران کاشان بیش از 150 تن شاعر داشت و عده ای نیز رهسپار هند گردیدند تذکره هایی که در این دوره نوشته شده شاهد این مدعاست.)

در عهد شاه طهماسب این شهر مرکز علمی و مرجع امور دینی و نظارت کلی بر محافل و مشاغل شرعی کشور گردید و بدنبال آن نیز نهضت بزرگ علمی در آنچا پدید آمد که تا اوایل سده جهاردهم همچنان توسعه و ادامه یافت دانشمندانی نامدار و گران مایه در علوم و فنون عصری بوجود آمدند که نه تنها مظهر کامل معارف سه قرن متوالی آن دیار به شمار رفته ، بلکه هر یک در فن خود سرآمد و شاخص فرهنگ و دانش ایران در زمان خویش شناخته شده اند، همانند شمس الدین محمد ،حکیم و ریاضی دان‌، ملا فتح الله کاشانی در حدیث و تفسیر قرآن ، ملامحسن فیض ، در حکمت الهی و حدیث و ملا مهدی و ملا احمد نراقی و ملا حبیب الله شریف ، در فقه و از متأخرین نیز مرحوم آیت الله سید میر علی یثربی ، را می توان نام برد.

با شروع دوران قاجار مجامع علمی تقریبا پراکنده شد ولی در این عصر کاشان در پرتو شخصیت علمی و جامعیت ملا مهدی نراقی مرکز پرمایه ترین حوزه فرهنگی ، اسلامی ایران گردید چنانچه طلاب حوزه های درس عتبات نیز در پایان تحصیلات خود به کاشان آمده ، علوم و فنون عقلی و نقلی را حضوری تکمیل می نمودند.

جاذبه حوزه علمیه کاشان حتی شیخ مرتضی انصاری را نیز به این شهر کوچانید. وی مدتی در این شهر با ملا احمد نراقی و حاج سید محمد تقی پشت مشهدی مباحثه داشت. پس از در گذشت نراقی اول مرکزیت علمی کاشان در پیرامون حاج ملا احمد نراقی و برادران وی و فرزندان آنها که هر یک مسلم عصر خویش بودند همچنان دایر و پایدار ماند تا آنکه از محیط علمی آن دیار دانشمندان بزرگ و نامور در علوم و فنون گوناگون پدید آمدندکه ترجمه احوالات آنها در منابع و مأخذ آمده است .

از جمله مشاهیر این دوران آیت الله حاج سید محمد رضا حسینی والد سید جلال الدین موید الاسلام ، حاج سید حسین کاشانی ، حاج سید مصطفی کاشانی ، حاج محمد حسین نطنزی، سیدابوالقاسم کاشانی ، آخوند ملا محمد کاشانی و غیره می باشند.

سروده ای از مرحوم استاد حسینعلی منشی کاشانی در توصیف دیار ایمان و علم و ادب کاشان :

شهر کاشانست آن شهری که در ایام پیش                        داشت در علم و هنر هر جا به عالم اشتهار

اطلس گلدار آن میرفت تا روم و فرنگ                                 مخمل زرتار آن می بود در چین و تتار

نقش کاشی های زیبایش به چندین آب و تاب                      داده زینت بر در و دیوار هر شهر و دیار

این همان شهر است کز آن مردمی برخاستند                      کز همه در صفحه تاریخ باشد یادگار

فاضل فحل نراق داشت در بومش مکان                              فیض و باباافضل الدین داشت در خاکش مزار

گه بدامانش صباحی بود گاهی محتشم                             گه سپهر و گه صبا را بود مهد و گاهوار

گاه شیبانی نمودی تربیت گاهی کلیم                                گه غیاث الدین جمشید آن شهیر نامدار

هم صنیع الملک ها آورده است اندر وجود                            هم کمال الملک ها پروده است اندر کنار

و در جای دیگر ملک الشعراء بهار در پاسخ نامه منظوم پرتو بیضائی آرانی به هنر و هنرمند کاشان اشاره دارد و می گوید:

یاد آباد مهین خطه کاشان که مدام                              مهد هوش و خرد و صنعت و بینائی بود

هر که برخاست بهر پیشه ز شهر کاشان                       در فن خویشتنش فرط توانائی بود

لفظ کاشانه و کاشان بلغت های قدیم                           معبد و جایگه جشن و دل آسائی بود

صنعت کاشی از اینجا بد گر جای رسید                          کاین هنر ویژه این شهر به تنهائی بود

فرش زیباش کنون شهره دهر است چنانک                      زری و مخمل او شاهد هر جائی بود