مشخصات چهار تاقی نیاسر

مشخصات چهار تاقی نیاسر

چهارتاقی نیاسر، میعادگاه معماران و ستاره شناسان چهارتاقی نیاسر، بنایی باستانی از اواخر عصر اشکانی و یا اوایل عصر ساسانی است. این بنا جزو کهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های چارتاقی ایران و سالم مانده‌ترین آنها است. بنا با قاعده‌ای مربع شکل، اما در واقع ذوزنقه‌ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است که برای ساخت آن تنها از سنگ‌های آهنی رسوبی و ملات گچ ساخته شده است. سبکی سنگ‌های متخلخل و سختی اندک و انعطاف‌پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین‌لرزه‌ها و پایداری بنا در عمر نزدیک به دو هزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارتاقی‌ها کاملاً باز بوده و هیچ‌گونه در یا پنجره و بازدارنده‌های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است.

مشخصات چهار تاقی نیاسر

چهارتاقی نیاسر، میعادگاه معماران و ستاره شناسان چهارتاقی نیاسر، بنایی باستانی از اواخر عصر اشکانی و یا اوایل عصر ساسانی است. این بنا جزو کهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های چارتاقی ایران و سالم مانده‌ترین آنها است. بنا با قاعده‌ای مربع شکل، اما در واقع ذوزنقه‌ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است که برای ساخت آن تنها از سنگ‌های آهنی رسوبی و ملات گچ ساخته شده است. سبکی سنگ‌های متخلخل و سختی اندک و انعطاف‌پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین‌لرزه‌ها و پایداری بنا در عمر نزدیک به دو هزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارتاقی‌ها کاملاً باز بوده و هیچ‌گونه در یا پنجره و بازدارنده‌های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است. ت

ا مدت‌ها برپایه روایت‌های داستان گونه کتاب (قم‌نامه) احتمال داده می‌شد که این بنا آتشکده‌ای از زمان اردشیر ساسانی باشد؛ اما تاکنون شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب آن را تایید نکرده است. از این بنا نخستین بار توسط هوتوم شیندلر گزارشی مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردی بررسی کوتاه مدتی پیرامون آن انجام داد و در مجموعه «آثار ایران» توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضیح گزارش شیندلر، کارکرد آتشگاهی این بنا را رد می‌کند.
در سال ۱۳۸۰ کاربرد این بنا و نیز دیگر چارتاقی‌های ایران، به عنوان یک تقویم آفتابی یا شاخص اندازه‌گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید، توسط رضا مرادی غیاث‌آبادی شناسایی شد. آنگونه که در نقشه‌های آن دیده می‌شود؛ ساختار تقویمی این بنا به گونه‌ای است که در آغاز و میانه هریک از فصل‌های سال، پرتوهای خورشید بامدادی به شکلی خاص از میان پایه‌های بنا دیده می‌شده و هنوز نیز دیده می‌شود. دقت محاسبات تقویمی در این چارتاقی در بین دیگر تقویم‌های آفتابی دنیا بی‌نظیر است و نشان‌دهنده توانایی‌های علمی نیاکان ماست.
چارتاقی نیاسر از لحاظ بررسی شیوه‌های معماری در گذشته، شیوه‌های بدیع و مبتکرانه ساخت و ساز تاق‌ها بدون قالب پیش ساخته، روش جالب تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب‌های هندسی متوازن و منحصر به فرد در طراحی آن و رعایت تناسب طلایی در اجزای آن، جالب توجه و شگفت‌انگیز است.
ممکن است که در دوران باستان آیین‌های دینی رروانی نیز در این مکان برگزار می‌شده که امروز آگاهی چندانی از ان در دست نیست. در آیین زروان حرکات خورشیدی و وزش باد که هر دو تجلی زمان هستند؛ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده‌اند. از سوی دیگر وجود عناصر متعدد دیگر در حریم چارتاقی، نشان‌دهنده احترام و تقدس این ناحیه بوده است. چشمه‌ای زلال با درخت چاری کهنسال و مسجدی نوساز بر جای نیایشگاهی باستانی، نمونه‌هایی از آن است.
چارتاقی نیاسر امروزه به یکی از میعادگاه‌های علاقه‌مندان نجوم و ستاره‌شناسی در ایران تبدیل شده است. ارتفاع زیاد نیاسر، آسمان پاکیزه و درخشان، امکانات فراوان، نزدیکی به پایتخت و برخی از شهرهای بزرگ، طبیعت دوست‌داشتنی و از همه مهم‌تر وجود یک بنای علمی باستانی، عواملی برای این انتخاب بوده است.
▪موقعیت چارتاقی در شهر نیاسر:
بنای مذکور در مسیر جاده کاشان به دلیجان و در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری از اتوبان قم- کاشان و بر فراز تپه‌ای واقع در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر نیاسر واقع است. این اثر در جوار غربی چشمه اسکندریه قرار گرفته و به چارتاقی معروف است.
▪بررسی‌های انجام شده:
بر فراز تپه مرتفعی به نام تالار نیاسر و در کنار چشمه آبی شفاف بنای چارتاقی زیبا و خوش اسلوبی با سنگ‌های تراش ساخه شده که به عقیده کارشناسان چون در ساختن آن کمال دقت و استادی و دقایق معماری و هندسی به کار برده شده است از سایر چارتاقی‌های معروف عهد ساسانی بهتر و زیبنده‌تر به نظر می‌آید. این آتشکده در سال ۱۳۱۶ هچری مورد بررسی‌های علمی و فنی کاوشگران فرانسوی که در تپه‌های سیلک کاشان کار می‌کردند قرار گرفته؛ سپس در تاریخ ۱۹ دیماه سال ۱۳۱۷ تحت شماره ۳۱۶ در فهرست آثار باستانی ایران به ثبت رسیده و به سال ۱۳۳۴ به وسیله اداره کل باستان‌شناسی وقت مورد مرمت واقع شده است.
در سال ۱۳۸۴ براساس اشاره‌ای در کتاب تاریخ قم که دیوار قلعه چارتاقی نام برده، بقایای حصار شناسایی و توسط پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی نیاسر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر چارتاقی نیاسر در ابتدای محور فرهنگی- تاریخی- گردشگری شهر نیاسر تعریف متن و محوطه آن در حال طراحی است.
●معرفی کالبدی بنا:
بنای چارتاقی نیاسر از لحاظ معماری و جنبه فضایی، در دسته بناهای برونگرا قرار می‌گیرد. نکته قابل تامل این است که در دوره ساسانی هر گاه بناهایی با کارکردهای تشریفاتی ساخته می‌شد حالت قرینه بودن در آن رعایت می‌گردید تا در زمان برگزاری مراسم، کانون توجه در مرکز (نقطه قرینه) قرار گیرد.
چارتاقی نیاسر در شکل کلی به صورت یک حجم مکعب خوش تناسب دیده می‌شود که در چهار طرف آن ورودی‌ها با چهار تاق مازه‌دار ساسانی و نوعی کلیل به نام کلیل پارتی تعریف و احداث گشته است.
▪سازه مصالح:
مصالح به کار رفته در چارتاقی از مصالح بوم آورد می‌باشد. سنگ به کار رفته در بنا از نوع تراورتن می‌باشد که احتمالاً از معدنی در نزدیکی خود بنا استخراج و استفاده شده است. امروزه نیز معدنی در چند ده متری بنا مشغول به کار است که سنگ‌هایی مشابه مصالح به کار رفته در بنا را استخراج می‌نماید که خود تهدیدی برای سایت تاریخی محسوب می‌شود.
نوع ملات استفاده شده در لابلای قطعات سنگ نیاز به تامل دارد زیرا با توجه به مرمت در ادوار گذشته بندکشی از نوع گچ است و امروز هنوز اثری از آنها مشاهده می‌شود، و زیر آن لایه یا لایه‌های قدیمی‌تر وجود دارد که نیازمند بررسی‌های دقیق است. از طرفی نظراتی مبنی بر استفاده از گل به عنوان ملات در بنا وجود دارد که این مورد اخیر نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
در رابطه با سازه بنا اینگونه باید گفت که سازه از کالبد جدا نمی‌باشد و تک‌تک اجزا توأم با هم کار می‌کنند. سازه و ساختار سنگی آن به عنوان انتقال‌دهنده نیروی وزن خود مجموعه عمل می‌نماید.
تاق‌های سنگی در چهار طرف که به صورت دوگانه بر روی هم قرار گرفته‌اند و تاق بالایی به عنوان تاق‌دزد وظیفه مستهلک نمودن بار اصلی را داشته و لذا به صورت رومی و با دور کم اجرا شده است و تاق زیرین که به طریقه ضربی (پر) بنا نهاده شده است هم به عنوان انتقال‌دهنده جزیی از نیروی وزن بالا رفتار می‌کند و هم به عنوان تعریف‌کننده ورودی دیده می‌شود.
بعد از اجرای تاق‌ها نوبت به اجرای پوشش سنگی می‌رسد که در این موقعیت یکی از افتخارات معماری ایرانی در چهار گوشه آن خودنمایی می‌کند و آن هم چهار فیلپوش سنگی است که وظیفه اصلی انتقال نیروی گنبد سنگی بنا را بر عهده دارند.
اجرای سقفی مدور بر پلان مربع باعث شده برای رسیدن به نتیجه مطلوب چهار فیلپوش به صورت ضربی اجرا شوند و آخرین ردیف قابل مشاهده در فیلپوش‌ها به صورت شاقولی کار شده‌اند که بیانگر حرکت قائم اجرای آن است.
بعد از گوشه‌سازی نوبت به احداث گنبد می‌رسد. براساس شواهد و مدارک به دست آمده در دوره نخستین مرمت که در سال ۱۳۳۴ انجام گرفته، گنبد به صورت ترکین و با تویزه گچی ساخته شده است، امروزه نیز طبق آنچه که در مرمت نخستین احداث گردیده، تویزه‌های گچی دیده می‌شوند.
بعد از اسکلت‌گذاری گنبد نوبت به اجرای بخش اصلی کار می‌‹سد. براساس عکس‌ها و مدارک قدیمی نحوه چیدمان گنبد و مصالح با آنچه که امروزه مشاهده می‌شود مغایرت داشته، در اجرای اصلی سنگ به کار گرفته در گنبد به صورت بی‌شکل دیده می‌شود که توأم با ملات کار شد هاست که شاید همین نحوه اجرا سبب فرو ریختن آن گردیده است.
اما آنچه که امروزه حاصل مرمت دوره قبلی است، گنبدی با سنگ‌های قواره می‌باشد که در بین تویزه‌ها ساخته شده است